نرم افزار کتابخانه ای چیست؟   ....  . برای دیدن متن کامل بر روی ادامه مطلب کلیک کنید...

نرم‌افزار کتابخانه‌ای در واقع یک برنامه رایانه‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای برای ذخیره، پردازش و بازیابی اطلاعات است که با یکی از زبانهای رایج برنامه نویسی نوشته می‌شود. تا اواخر دهه 1980، طراحی نرم‌افزارهای کتابخانه در محیط داس(DOS  ) و با استفاده از زبانهایی چون Pascal  ، COBOL  ، Quick BASIC  ، Perl   و مانند آنها انجام می‌گرفت. همچنین، تا قبل از اختراع رایانه‌های شخصی^]در اواخر دهه 1970، به طور معمول برای نصب و بهره‌گیری از نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای از رایانه‌های بزرگ استفاده می‌شد. به همین دلیل، توانایی کتابداران در کار با این نرم‌افزارها محدود بود و کتابخانه‌ها به‌ناچار از متخصصان رایانه برای مدیریت نرم‌افزار استفاده می‌کردند. اکنون، کتابداران با داشتن دانش و مهارت بیشتر در کار با نرم‌افزارها، نه تنها به شکل موثرتری از این فناوری استفاده می‌کنند، بلکه به طراحان نرم‌افزارهای نیز در تولید محصولات بهتر کمک می‌کنند.

نسلهای نرم‌افزار کتابخانه:

سیر تحول طراحی نرم افزار کتابخانه را به چند نسل تقسیم کرده اند (6؛ 7؛ 9): نخستین نسل نرم‌افزار کتابخانه در دهه 1960 طراحی شد. این نرم‌افزارها به دلیل استفاده از زبانهای کم انعطاف برنامه‌نویسی از یکسو، و نیز به دلیل دانش و مهارت ناچیز کتابداران در زمینه نرم افزار، از قابلیتهای محدودی برخوردار بود. در واقع تلاش طراحان نرم‌افزارها تقلید ساده نظامهای سنتی کتابخانه (مانند برگه‌دان و بایگانیهای امانت) بود. اطلاعات مورد نظر براساس یک قالب (فرمت) غیر استاندارد و بسیار ساده (مثل فهرستبرگه یا برگه امانت کتاب) در چند فیلد محدود وارد و به ترتیب شماره رکورد ذخیره می‌شد. تعداد فیلدهای قابل جستجو که نهایتاً به صورت نمایه در فایلهای جانبی ذخیره می‌شد تنها شامل برخی عناصر مهم مانند نام پدیدآورندگان، عنوانها و موضوعها بود. به همین دلیل، جستجو تنها به صورت زبان کنترل شده و عبارت دقیق  ^[ امکانپذیر بود و این امر مشکلات زیادی را برای کاربران فراهم می‌ساخت. در نسل اول نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای، امکان مرور کردن فایل به صورت الفبایی نام پدیدآورندگان، عنوانها و موضوعها وجود نداشت.

محیط رابط این نرم‌افزارها به صورت منویی و مرحله به مرحله بود. نمایش اطلاعات نیز تنها به صورت فهرستبرگه‌ای و یا برچسب‌دار امکانپذیر بود و کتابخانه قادر نبود در شیوه نمایش تغییری ایجاد کند. نکته قابل توجه در نسل اول نرم‌افزار کتابخانه آن است که هر بخش (مثلاً امانت، سفارشات یا فهرستنویسی) به صورت جداگانه و مستقل طراحی و مورد استفاده قرار می‌گرفت. به عبارت دیگر، کاربر به اطلاعات همه بخشها دسترسی یکپارچه نداشت.

   نسل دوم نرم‌افزارهای کتابخانه در اواسط دهه 1980 و با تقلید از قابلیتهای نظامهای بازیابی اطلاعات مانند DIALOG، BRS، و MEDLINEدر دسترس کتابداران قرار گرفت . در این نرم‌افزارها، نیازهای کاربران بیشتر مورد توجه قرارگرفت و امکانات قوی‌تری برای جستجو به آنها افزوده شد. از جمله قابلیتهای جستجو این نسل از نرم‌افزارها می‌توان از جستجوهای ترکیبی با استفاده از عملگرهای بولی(AND, OR, NOT)، عملگر همجواری، کوتاه سازی واژه‌ها، و جستجو براساس زبان غیر کنترل شده، مانند جستجوی کلیدواژه‌ای نام برد. افزون بر قابلیتهای متنوع جستجو، امکان نمایش رکوردها به دو صورت فهرستبرگه‌ای و برچسب‌دار و همراه با اطلاعاتی از فهرست مندرجات، خلاصه اثر، یادداشتها و مانند آنها فراهم شده بود. امکان مرتب‌سازی نتایج بازیابی، مثلاً براساس نام نویسنده، عنوان، و یا شماره راهنما در اختیار کاربران قرار گرفت. محیط رابط نیز پیشرفته‌تر و شامل دو حالت منویی و دستوری بود. در همین راستا، ویژگی تعامل برای محاوره کاربر با نظام و افزودن گزینه" راهنمایی و کمک" به کاربر از مزایای نرم‌افزار نسل دوم به شمار می‌آمد. یکپارچگی نرم‌افزار و برقراری ارتباط میان بخشهای مختلف آن، مانند بخش جستجو در فهرست کتابخانه (فهرست رایانه‌ای قابل دسترسی عموم = اوپک) و بخش امانت و یا سفارشات از قابلیتهای دیگر این نسل از نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای بود. یکی دیگر از قابلیتهای نسل دوم امکان ورود اطلاعات به صورت همزمان و توسط چند نفر بود.

    نسل سوم که در اوایل دهه 1990 و با استفاده از زبانهای قوی تر و کاملتر از قبیل Delphi، ‍C++، J++، Prolog و مانند آنها طراحی و توسعه یافت باز هم امکانات و قابلیتهای بیشتری نسبت به نسلهای پیشین در اختیار کاربران قرار داد. قابلیت ذخیره بیشتر، پردازش سریعتر، و جستجو و بازیابی توانمندتر در این نسل نشان دهنده ساختار کاملتر و پیچیده‌تر بود. امکانات جدید جستجو عبارت بود از: جستجوی آزاد در متن رکوردها، امکان محدود کردن نتایج جستجو براساس گزینه‌های مورد نظر کاربر مانند تاریخ نشر، محدوده زمانی، زبان، و مکان منبع در کتابخانه. همچنین، این امکان در اختیار کاربر قرار داشت تا بتواند خطاهای تایپی خود را در هنگام جستجو اصلاح کند (18).

به موازات توسعه فناوری رایانه، بویژه توسعه سیستم عامل ویندوز برای رایانه‌های شخصی، که محیطی گرافیکی را برای تعامل در دسترس قرار می‌داد، طراحان نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای از اواسط دهه 1990 به بعد محصولاتی را عرضه کردند که اصطلاحاً نرم‌افزارهای دارای رابط کاربر گرافیکی نامیده می شوند. بدین‌ ترتیب، نسل چهارم نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای محیط ساده‌تر و کاربرپسندتری را برای هر نوع تعامل میان کاربر و نظام برقرار کردند (7). استفاده از نمادهای تصویری و موشواره، نوارپیمایش سادگی فهم و کاربرد را برای کاربران به همراه داشته است.

قابلیت‌های جستجو نیز در این نسل از نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای به شیوه‌ای جدید افزایش یافته است: جستجوی فرامتنی در شناسه‌های مهم (مانند نام پدیدآورندگان، موضوعها، فروست و گاه شماره راهنما) امکان افزایش دامنه جستجو و بازیابی آثار مشابه را فراهم کرده است. به عبارت دیگر، با انتخاب هر شناسه‌ای که به شکل پیوند فرامتنی در رکورد مشخص شده است، سایر رکوردهای مشابه، مثلاً سایر آثار همان پدیدآورنده، سایر آثار دارای موضوع مشابه و مانند آنها بازیابی می‌شود. از دیگر قابلیتهای نرم‌افزارهای نسل چهارم، امکان جستجوی همزمان در چند پایگاه و یا فهرست متعلق به کتابخانه‌های مختلف است. به عبارت دیگر، به لحاظ فنی، این امکان وجود دارد که یک جستجوی واحد در چندین پایگاه راه دور تحویل شده و پاسخها همزمان دریافت شده و نتایج نمایش داده شود. قابلیت استفاده در محیط شبکه‌ای، همچنین، امکان ایجاد خدمات امانت بین کتابخانه‌ای و تحویل مدرک نیز در دسترس کتابداران قرار گرفته است.

نرم‌افزارهای وب پایه

تقریباً حدود پنج‌ سال پس از ابداع و توسعه شبکه وب (که در سال 1993 صورت گرفت)، طراحان نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای تلاش کردند تا نرم‌افزارهایی طراحی کنند که از قابلیت استفاده در محیط وب برخودار باشد و هر کاربر بتواند به سادگی از هر کجای جهان به فهرست کتابخانه دسترسی داشته باشد (13؛ 22). بدین منظور، استفاده از زبانهای جدیدتر از قبیل ASP.Net، PHP 4، VB.Net، C# و مانند آنها و نیز مبتنی بر معماری مشتری-کارگزار، استانداردها و پروتکل‌های شبکه اجتناب‌ناپذیر بود. یکی از استانداردهای مهم در محیط شبکه، استاندارد Z39.50 است که در بسیاری از نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای تعبیه شده است. این استاندارد، کاربر را قادر می‌سازد تا هر فهرستی را که در شبکه اینترنتی می‌خواهد مورد جستجو قرار دهد با همان محیط رابط نرم‌‌افزار کتابخانه خود مشاهده کند. به عبارت دیگر، استاندارد Z39.50 یک پروتکل جستجو و بازیابی است که امکان تبدیل محیط رابط نرم افزار سایر کتابخانه هایی را که از راه دور مورد جستجو قرار می گیرد به محیط رابط کتابخانه خودی فراهم می‌سازد (2؛ 11؛ 13؛ 20) . این ویژ‌گی موجب سادگی فهم و استفاده از سایر فهرستها در شبکه و همچنین امکان دسترسی همزمان به دهها فهرست راه دور شده است.

مهمترین ویژگی نرم افزارهای مبتنی بر وب آنست که محیط رابط آنها کاملاً فرامتنی است (12). هر رکورد می‌تواند تعدادی پیوند به سایر رکوردهای مشابه داشته باشد و بدین ترتیب ادامه عملیات جستجو و بازیابی را تسهیل کند، یعنی بدون آنکه کاربر مجبور باشد از صفحه نتایج بازیابی خارج شود و جستجو را دوباره آغاز کند می‌تواند با انتخاب شناسه‌های فرامتنی، به چکیده و یا متن الکترونیکی اثر مربوطه در همان پایگاه و یا سایر آثار مرتبط در اینترنت دسترسی یابد (10). از ویژگیهای دیگر نرم‌افزار مبتنی بر وب امکان ارسال نتایج بازیابی از طریق پست الکترونیکی برای دیگران است. این قابلیت می‌تواند برای توسعه خدمات اشاعه اطلاعات از راه دور بسیار سود‌مند باشد.

در حال حاضر، با امکاناتی که فناوریهای جدید از قبیل سیستم عامل ویندوز، مرورگرهای وب و بویژه زبانهای برنامه‌نویسی جدید در دسترس طراحان نرم‌افزارها قرار داده است به نظر می‌رسد که پیشرفتهای قابل ملاحظه‌ای را می‌توان در آینده نزدیک در نرم‌افزارها شاهد بود (10). بیشتر نرم افزارها شبیه مرورگر وب طراحی خواهند شد تا کاربر بتواند از قابلیتهای وب بخوبی استفاده کند و به طور مستقیم از نتایج بازیابی شده به صفحات و سایتهای مرتبط  دسترسی یابد و یا نتایج را از طریق پست الکترونیکی برای دیگران ارسال کند. برای مثال، نرم افزار BOPAC که یک طرح آزمایشی طولانی مدت است و توسط تیم پژوهشی متشکل از کتابداران و متخصصان نرم افزاری دانشگاه بردفورد انگلستان اجرا می شود نمونه ای از پیشرفتهای جدید در نرم افزارهای کتابخانه ای می باشد (25).

 دکتر رحمت الله فتاحی             دکتر مهری پریرخ

در: دائره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی ایران، جلد 2. تهران کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، 1384.